9 Mart 2012 Cuma

Uydu'ların dünyaya düşmesi I

Selam dünya,

Öncelikle şunu belirtmek isterim ki; bu yazılar için bir de sözlük yaptım, sözlükte anlamı olan kelimeleri kalın yazacağım, anlamazsanız bakabilirsiniz.

Bu yazımın konusu yine saçmalıklar saçması olan uyduların dünyaya düşmesi olayıdır. Bunu duymuş olabilirsiniz zira geçen sene eylül, ekim sularında birçok yerde haber konusu olmuştur. Bu yazıyı yazmamım sebebi de bu haberlerden birine denk gelip bu olayı biraz araştırmış olmamdır. Google amcaya "satellite crash to earth" yazarsanız aşağı inmekten farenizin tekerleği patlayabilir (mac kullanıyorsanız işaret ve orta parmağınız yanarak eriyebilir, sağdaki çubuğu indiriyorsanız zaten bilgisayar 101 terk ama bir yerinize zarar gelmez) ama haberler bitmez ve hepsi de eylül ve ekimdir. Bu yazıda neden eylül-ekimden önce bundan haberimiz olmadı, 2011'den önce uydular düşmüyor muydu, içinde insanların yaşadığı uydu olur mu, olursa bbg evinden farkı nedir, ne yer ne içerler bu yavrucaklar (lahmaçsız hayat olur mu), uzayda neler oluyor, bir tane uydu vardı o şimdi nerelerde ve 24 saat gündüz mü olurmuş gibi gereksiz, sorulması bile anlamsız sorulara yanıtlar bulmaya çalışacağız.

Hayatta herşeye dünya toz bulutuyken diye başlamak lazım, bu sebepten ilk uydu nedir, ne zaman yörüngeye yerleştirilmiştir ile başlıyorum. Uydu, bir gezegenin etrafında kendine has yörüngesinde dönen herhangi bir saçmalıktır. Uydular 2'ye ayrılır; doğal uydular (ay ve bulmacada çıkan diğerleri) ve yapay uydular (konumuz). Yapay uydulardan bir ördek:


Dünya'nın ilk yapay uydusu, zamanının Sovyetler Birliği tarafından 1957'de yörüngeye gönderilen Sputnik 1'dir. Bu uydu tabii ki insanlık için büyük bir adımdır, uzay yarışını başlatmıştır vs vs ancak yinede hikayesine gülmeden geçmek mümkün değildir. Öncelikle bu uydunun tipini kesin, o bile yeterince komiktir (uzaylıdan çok uzaycıya benzer):


Ayrıca avrupa'daki sokak heykellerini de andırır kendisi, nitekim heykelleri yapılmış ve sergilenmektedir:


Bu uydunun birkaç süpersonik özelliği vardır ama bunların en önemlisi! müthiş meteor algılama özelliğidir. Bu uyduya meteor çarparsaymış, (ki atmosfere giren x tane meteor'un bir tanesinin bu 83 kiloluk minik alete denk gelme olasılığını siz hesaplayın) bu alet dünyaya radyo sinyali gönderiyormuş (paramparça alet nasıl sinyal gönderir onu geçiyorum) ancak tahminen o sinyal dünyaya gelmeden önce meteor düşmüş olur zaten heh.)

Sputnik 1 yörüngeye yerleştirildikten 22 gün sonra aküsü bitmiş ve o kadar ahahah. Aslında gerçekten dalga geçilmemesi gereken bir başarı ama olsun; zamanının 8mb ram'li ülti-bilgisayarları gibi komik. Neyse, pili 22 günde bitmiş ama alet 3 ay yörüngede kalmış ve 29 bin km/h hızla toplamda 60milyon km yol yapmış ve iyonosferin yoğunluğu ve sıcaklığı hakkında önemli bilgiler göndermiştir dünyaya.

Şimdii, sizlere bir soru; bilin bakalım dünyanın etrafında şu anda dolaşan kaç tane uydu vardır? 100 duyar gibiyim, varmı artıran? 200 geldi ? Neyse uzatmayayım. Hazır olun: dünyanın etrafında fırdöndü takılan 13 bin'e yakın uydu varmış. Gafamızın üstünde fırıl dönen bu uyduların sadece 3 bin 5 yüz tanesi çalışır haldedir; geriye kalan işe yaramaz, uzay çöpü sınıfına girer. Kısacası söylemeye çalıştığım şuydu: heryer uydu (Böyle şaka seven kaldı mı acaba?). Şu yeşil noktaların her biri bir uydudur, bakın dünya nasıl görünüyor:


Hmmmm, sanırım görünmüyor. Google Earth kullanarak bu uyduları isimleriyle beraber görebiliyormuşsunuz (Ben de yıllardır google earth niye kullanalım ki google maps varken kafasındaydım ama bir olayı varmış demekki), isterseniz bakın bu da vidyosu: YOUTUBE.

Sevgili sputnik, dünyaya düşen ilk uydudur (1958), 83 kilo gibi bir ağırlığı olduğundan atmosferde tamamı yanarak eriyip gitmiştir. Dünyaya düşerken tamamen erimeyen ve yere ulaşan uyduların ağırlıkları birkaç ton mertebesindedir. Peki Sputnik 1'den sonra dünyaya kaç uydu mu düşmüş? (atmosferde tamamen eriyenler ve bazı parçaları dünyaya düşenlerin toplamı) Cevap veriyorum: 20 bin 5 yüz:) Ohannesburger! (Bu düşenlerin ne kadarı dünyaya ulaşmış, kimse ölmüş mü gibi sorular 2. yazıya kaldı)

Ek bilgi: Kendi imkanlarıyla uydu gönderme teknolojisine sahip ülkeler (zamana göre sıralı): Rusya, Amerika, Fransa, Japonya, Çin, İngiltere, Hindistan, İsrail, Ukrayna, İran.

Şimdiiii, biraz uzay çöpü ve uzay kazaları olayından bahsedelim. Uzay çöpü dediğimiz olay, gönderilen bir uydunun başarısız olup yörüngeye yerleştirilememesi veya işi bittikten sonra yokedilememesinden mütevellit dünyanın etrafında boş boş dönmesi olayıdır. Yukarıda verdiğim rakamlardan yola çıkarak; bugün uzaydaki uyduların %75'i uzay çöpü sınıfına girer. Bunların dünyaya geri düşmesini veya yokolmasını sağlamak ek masraf demektir. Uzaya bir uydu göndermenin masrafının yarısından fazlası onu yörüngeye yerleştirecek olan uzay mekiği ve tüketilecek yakıta harcanır. Legolarla bu işi çok güzel anlatmışlardır:


Gördüğünüz gibi "Kale küçük ayı büyük!" (Burada şair uydunun uzay mekiğine göre küçük olmasından yakınmaktadır). Uydunun bir şekilde dünyaya geri dönmesi veya yokolması için içine fazladan yakıt, itici veya bomba vs. koymak lazımdır ve bu olay beraberinde taşıyıcı mekiğin büyüklüğünü ve görevin maliyetini artırır, bu yüzden kaçınılan bir durumdur ve bununla ilgili bir yasa yoktur.

Uydular sonsuza kadar dönecek değiller ya, bir süre sonra mutlaka düşeceklerdir. Bunun sebebi de; oralarda ne kadar atmosfer yok desek dahi, aslında yine de bazı gaz moleküllerinin var olduğu gerçeğidir ve bu da sürtünmeye yol açar. Sürtünme bir uydunun bir süre sonra düşmesi için yeterlidir (Bunu açıklamalıyım galiba). Dünyaya daha yakın uydular (Sputnik gibi) daha çok sürtünmeye maruz kalır ve yörüngedeki ömürleri 1-100 yıldır. Daha uzak uydular ise 100-10000 yıl arası yörüngede kalabilir. Aşağıdaki görselde uyduların uzaklığına göre sınıflandırılması mevcuttur. Görselin aslını daha detaylı incelemek isterseniz burada: Wiki.


Sürtünme uyduları neden düşürür konusuna bir açıklık getirdikten sonra uzay kazalarından bahsedeceğim. Dünya, elmacı abi Newton'un fark ettiğinden beri etrafındaki herşeyi kendine doğru çekmektedir (bkz. ben neden smaç vuramıyorum?). Çekmektedir ama uyduları neden çekip düşüremez? Çünkü merkezkaç dediğimiz mükemmel kuvvet sözkonusudur. Bu kuvveti insanlık şöyle tanır: YOUTUBE. Burada fırlayan abi merkezkaçın azizliğine uğramıştır, onu da dönmedolabın (ya da adı neyse, bunun adını bulmak için ciddi bir çaba sarfettim bu arada ve sadece ingilizcesini bulabildim o da hayli güzelmiş: "merry go round" yani "dön ayşe dön") merkezine doğru çeken bir kuvvet olsaydı (yerçekimi gibi) düşmezdi. Dünyaya düşmeden yörüngede kalabilmek için uydular muazzam bir hızla hareket ederler (Sputnik'in 29bin km/h hızını hatırlayın), sürtünme çok azdır ama yinede bu hızı gitgide azaltır ve sonunda uydular dünyaya düşerler.

Düşmelerine derinlemesine girmeden önce bombastik bir olaydan bahsetmek istiyorum, uzay kazaları. Bu uyduların hızları yavaşladıkça yörüngeleri de dünyaya yaklaşır, havada da 13 bin tane uydu varsa bunlar acaba çarpışır mı? Çarpışırlarsa ne olur? Şimdiii, 100'le falan giden arabalar çarpışınca ne olur zaten hepimiz biliyoruz (pertingen, sigortayla uğraş dur) ancak bu abiler 42 bin felan basıyorlar (yardırıyorlar adeta) nitekim tarihte bir kere 2 tanesi bu hızlarda giderken çarpışmış, Kosmos-2251 (950kg) ve Iridium 33 (560kg) (10/02/09). Hani o menşur lise fizik sorusu vardır ya 2 tane x ağırlığında x hızıyla giden kamyon çarpışırsa ne kadar enerji açığa çıkar diye; ben üşenmedim bu uydularınkini hesapladım, bu uyduların çarpışma enerjisi 103.3 GJ (gigajoule, enerji birimidir), bu enerjinin eşleniği 1gr uranyumun ayrışması veya 2 tane şundan:

x2

Kod adı: MOAB yani "Mother of All Bombs (Bombiklerin anası)" .) İlk yapıldığında (ABD, 2003), nükleer olmayan en bomba bombaymış, ta ki 2007'de Ruslar FOAB'ı ("Father of All Bombs (Bombişlerin babişi(Parantez içinde (parantez içinde (parantez inception kafası)))))" yapana kadar. Birde turuncuya boyamışlar yaawww nasıl bir boşluk bu? Modifiye bomba; neon'lu, tıstıs'lı.

Neyse uzattım yine... Bu bahsettiğim uydu çarpışmasının sonucu: 10cm'den büyük 1000 parça uzay çöpü ve 10cm'den küçük çok daha fazlası. Bunların bir kısmı dünyaya düşmüş, bir kısmı atmosferde erimiş vs vs. Şunu da bahsetmeden geçmeyeyim; bu insanlara haftada 400 kere "2 uydu yakın (5km'den az) geçecek hacılar dikkat" şeklinde uyarı gelirmiş, bu uyarıların her biri için 2 uydunun çarpışma ihtimali 1/50milyon'muş. Olmaz demeyin, hatırlayın Koç Üniversitesi'nde de 2 Ferrari çarpışmıştı, aynı şey.)

Şimdilik bu kadar, daha ana konulara giremedim bile yine boş boş konuştum, devam edeceğim bu yazıya, daha bir sürü bomba var.

3 yorum: